درس اخلاق / آیةالله‌ شیخ محمدتقی آملی‌ قدس‌سره آیةالله‌ شیخ محمدتقی آملی‌ قدس‌سره / قرب الهی در گرو تحول عبد

محبت حق نسبت به عبد، عبارت از رفع حجاب از عبد است تا برسد به جایی که مشاهده کند حق را به رؤیت قلبی. در این‌باره روایات و ادعیه بسیار است مبنی بر این‌که، حق جل‌جلاله منزه از آن است که به چشم سر دیده شود، لکن به چشم بصیرت و چشم دل‌ دیده می‌شود. زمانی که چنین حالتی برای عبد حاصل شود، پس رفع حجاب شده است از عبد. چنین حالت و صفت همان محبت ورزیدن حق نسبت به عبد است. چنان‌چه حضرت خاتم‌النبیین‌ صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم در مقام قرب به جایی رسید که جبرئیل‌ علیه‌السلام عملاً‌ واماند و گفت: «لو دنوت أنملة لاحترقت»؛ یعنی اگر به اندازه سر انگشتی نزدیک‌تر شود هر آینه می‌سوزم.

راه دادن حق، عبد را به مقام قربش به دو قسم متصور است. اگر بخواهیم در مخلوق مثال بیاوریم آن است که بگوییم گاهی پادشاه بعضی از رعایا را در بارگاه خویش راه می‌دهد از آن جهت که به آن‌ها احتیاج دارد. مانند پیش‌خدمت، رئیس‌الوزرا و گاهی دعوت از سر حاجت نیست بلکه صرفاً برای آن است که می‌خواهد وزرا مشرف به بارگاه و دیدار پادشاه بشوند. در این تشرف، نعمتی به شاه نمی‌رسد و هر چه می‌رسد به دیگران می‌رسد. اینک می‌گوییم محبت حق این است که بنده را در بساط خود اعظام و اکرام می‌کند. قرب دو نفری که یکی در قم و دیگری در کربلا هستند، گاهی به آن است که به سوی یکدیگر حرکت نمایند تا در بین راه همدیگر را ملاقات کرده و به هم نزدیک شوند که در این‌صورت رفع بُعد به فعل هر دو نفر انجام پذیرفت ولی گاهی این‌طور نیست بلکه یکی از این دو نفر در جای خود ثابت است و دیگری حرکت می‌نماید و خود را به او می‌رساند.

اینک می‌گوییم که قرب در محضر خداوند از این قسم است که حق جل جلاله لایتبدل و لا یتغیر است که تحول و تغیری در ذات مقدسش نمی‌باشد، بلکه در درون عبد، تحول پیدا می‌شود و بدین‌سان بنده نزدیک به حق می‌شود.

از جهتی هم قرب بنده به حق قرب مکانی نیست بلکه مثل قرب شاگرد نسبت به استاد است. پس بنده در حرکت و سیر معنوی‌اش به آن اندازه می‌رود که لیاقت و استعدادش اقتضا دارد نه این‌که بتواند خود را به صفات غیرمتناهی حق برساند. اسم چنین صفتی را محبت خدا می‌نامند.

پس تقرب در حقیقت اتصاف بنده است به صفات ملکوتی و روحانی که فرموده‌اند: «تخلقوا باخلاق الله و اتصفوا بصفات الله» و اگر عبد بخواهد به مقام قرب برسد، در مرحله اول باید تجنب از صفات رذیله و حیوانی نماید و تهذیب کند روح خویش را از اخلاق ناپاک و سپس متخلق سازد خود را به مکارم اخلاق. این همان قرب صفتی است.

▪ علائم محبت الهی

در محبت حق نسبت به عبد آثار و علائمی موجود است. اول از علاماتش این است که پیغمبر اکرم‌ صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمود: «إذا أحبّ الله عبداً إبتلاه و إذا أحبّه الحبّ البالغ افتناه»؛ یعنی هر وقت خداوند بنده‌اش را دوست بدارد، او را به بلاهایی مبتلا می‌کند و چون محبتش را شدت ببخشد، او را افتنا می‌کند. از حضرت پرسیدند که افتنا یعنی چه؟ فرمود: یعنی آن‌که برای او چیزی غیر از خدا باقی نمی‌گذارد و امیدش را از همه طرف قطع می‌نماید تا به چیزی غیر از خدا توجه نداشته باشد.

دیگر از علائم محبت حق نسبت به بنده‌اش آن است که بین او و ماسوایش پرده می‌افکند تا توجه‌اش به حق باشد. به عبارتی او را از هرچه غیر خداوند است، وحشت می‌دهد و دور می‌کند. سوم از علامات آن است که در روایت دارد: «إذا أحبّ الله عبداً جعل له واعظاً من نفسه»؛ یعنی چون خداوند دوست داشته باشد بنده‌اش را واعظ خودش قرار می‌دهد تا همواره از قلب سلیم خودش دستور بگیرد و عمل کند. چنان‌چه پیامبر اکرم‌ صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم فرمود: «إذا اراد الله بعبد خیراً بصّره بعیوب نفسه»؛ یعنی چون خداوند به بنده‌اش اراده خیر نماید، او را بینا و بصیر می‌گرداند به عیب‌های نفس خودش که همواره قصور خود را ادراک نموده در صدد تهذیب اخلاق برآید.

از علامات دیگر که اخص العلامات و اظهر العلامات می‌باشد، آن است که مسئله محبت طرفینی است و اگر می‌خواهیم بدانیم که آیا حق نسبت به ما محبت دارد، باید ببینیم که ما نسبت به حق آیا محبت داریم و این خود یگانه نشانه و علامتی است بین عاشق و معشوق و میزان صحیحی برای سنجش محبت است.

منبع: درس‌های اخلاق آیةالله شیخ محمدتقی آملی‌ قدس‌سره / تهیه و تنظیم: علی‌اکبر بخشی